13-19 marca - Światowy tydzień mózgu

Mózg zmieniał się nie tylko za sprawą leków, ale także trybu życia. Przez wieki niszczony był w szczególności przez syfilis. Wzrost spożycia alkoholu i innych środków zmieniających świadomość doprowadził jednak do powstania w zachodnich społeczeństwach XX wieku nowej postaci mózgu - mózgu uzależnionego.

Fot. Pixabay.com

Mózg, a dokładnie mózgowie (łac. encephalon), to najbardziej złożony narząd człowieka. Nadzoruje homeostazę całego organizmu, reguluje pracę serca, ciśnienie tętnicze krwi czy temperaturę ciała. To dzięki niemu docierają do nas bodźce ze świata zewnętrznego oraz z wnętrza naszego ciała. Odpowiada on jednak przede wszystkim za wyższe czynności nerwowe, takie jak uwaga, pamięć, myślenie, język, percepcja. Pozwala nam przetwarzać informacje i sprawia, że organizm adaptuje się do zmieniających się warunków.

Mózgowie waży średnio od 1200 do 1400 g. Ten stanowiący około 2% masy naszego ciała, chroniony przez kości czaszki, organ składa się z dwóch półkul, móżdżku oraz pnia mózgu zbudowanego z rdzenia przedłużonego, mostu, śródmózgowia i międzymózgowia. Zużywa 15% podaży krwi i pochłania co najmniej 23% zapotrzebowania na energię, czyli około 300-400 kalorii dziennie.

Pierwsze opisy mózgu pojawiły się wraz z narodzinami zachodniej medycyny. Najstarszy pochodzi ze staroegipskiego tekstu medycznego, zwanego papirusem Edwina Smitha, i zadziwia swoją dokładnością. Choć starożytni Egipcjanie znali budowę mózgu, leczyli urazy czaszki oraz starali się leczyć naczyniaki mózgu, to jednak źródłem i właściwym locum fenomenu życia było dla nich serce. W ich wyobrażeniu mózg odpowiadał jedynie za wytwarzanie śluzu i dlatego w trakcie mumifikacji zręcznie usuwali go poprzez nozdrza.

Hipokrates przypisywał mózgowi bardziej wyrafinowane funkcje. Wskazywał między innymi, że jest on źródłem emocji, przyjemności i przykrości, powiązał go także z epilepsją. Teoria humoralna szkoły Hipokratesa zakładała, że wszelkie dolegliwości i choroby brały się z zaburzenia płynów (humorów) w organizmie, które miały wpływać również na charakter człowieka. W podobnym czasie Platon umieścił w mózgu najważniejszą część ludzkiej duszy. Powszechne wyobrażenia kształtował jednak raczej pogląd Arystotelesa, którego zdaniem siedzibą duszy było serce.

Na stałe do zachodniego dyskursu medycznego mózg wprowadził Galen (130-200 n.e.), największy lekarz rzymski. W jego opisie systemu fizjologii mózg odpowiedzialny jest za funkcje duchowe. Uważał, że podobnie jak serce i wątroba, stanowi on jeden z najważniejszych ludzkich organów.

Kolejny rozdział w historii badań nad mózgiem rozpoczął się dopiero 1500 lat później i wiąże się z powstaniem anatomii nowożytnej. Jej początek wyznacza publikacja w 1543 roku De Humani Corporis Fabrica Andreasa Vesaliusa, której siódma księga poświęcona jest właśnie budowie ludzkiego mózgu. Vesalius opisuje w niej m.in. jego szarą i białą substancję oraz pięć komór. Współcześni okrzyknęli autora tego dzieła szaleńcem.

Sto lat później silnym bodźcem wpływającym na rozwój badań anatomicznych była mechanicystyczna filozofia Kartezjusza. W wydanej pośmiertnie pracy Tractatus de homine, stanowiącej polemikę z dziełem Galena, rozprawiał on o funkcjonowaniu ludzkiego ciała na podobieństwo maszyny, którą wprawdzie kierował mózg, ale kontrolowany przez szyszynkę – właściwe siedlisko duszy. Jednak znacznie ważniejsza dla historii anatomii była opublikowana w 1661 roku Anatomia mózgu angielskiego lekarza Thomasa Willisa. Odkrył on między innymi koło tętnicze mózgu, zwane odtąd kołem Willisa, oraz opisał krążenie krwi w mózgu.

Kolejne lata były okresem ogromnego rozwoju wiedzy. Mózg ukazał się naukowcom, przede wszystkim jako niezwykle skomplikowana, fizykochemiczna maszyna. Rozpoczynała się epoka dominacji biomedycyny. Powoli odkrywano związki pomiędzy poszczególnymi częściami mózgu a funkcjami ludzkiego ciała. Nowo zdobyta wiedza na temat elektrycznej podstawy aktywności nerwowej sprawiła, że rozpoczęto eksperymenty stymulacji elektrycznej mózgu. Zaczęto także bezpośrednio w niego ingerować. Już w latach 80. XIX wieku chirurdzy, zachęceni głównie rozwojem metod znieczulenia ogólnego, zaczęli naruszać czaszkę, operując guzy mózgu.

W latach 20. XX wieku zaczęto odkrywać pierwsze neuroprzekaźniki, czyli związki chemiczne, których cząsteczki przenoszą sygnały pomiędzy neuronami. Wraz z rozwojem psychofarmakologii w latach 50. nastąpiła rewolucja, pozwalająca odnaleźć psychiatrii swoją długo poszukiwaną tożsamość. Coraz to nowsze odkrycia prowadziły do wytwarzania kolejnych leków i jednocześnie nowych stanów psychicznych.

Mózg zmieniał się jednak nie tylko za sprawą leków, ale także trybu życia. Wychodząc dzięki postępowi medycyny z ery chorób zakaźnych, ludzkość wkroczyła w epokę chorób niezakaźnych. Przez wieki mózg niszczony był w szczególności przez syfilis, teraz natomiast zwiększenie spożycia alkoholu i innych środków zmieniających świadomość doprowadziło do powstania w zachodnich społeczeństwach XX wieku nowej postaci mózgu - mózgu uzależnionego.

Wraz z rozwojem wiedzy na temat mózgu, dostrzegano jego kolosalne znaczenie. W rezultacie zmieniliśmy stosowaną przez stulecia definicję śmierci. Za zgon uważano wcześniej zaprzestanie czynności oddechowej i krążenia. Dziś śmierć rozumiana jest jako całkowite zaprzestanie aktywności mózgu. Skorzystała na tym rozwijająca się dynamicznie od lat 50. transplantologia.

O tym szczególnym narządzie, nazywanym biokomputerem, warto wiedzieć jak najwięcej i zapewnić mu jak najlepsze warunki do prawidłowego funkcjonowania. Na całym świecie co roku obchodzony jest Tydzień Mózgu (Brain Awareness Week), którego celem jest propagowanie wiedzy o mózgu oraz informowanie społeczeństwa o roli badań układu nerwowego. Także w Polsce, od kilku lat, w wielu miastach organizowane są liczne spotkania i wykłady popularnonaukowe promujące osiągnięcia neuronauki. W tym roku 13-17 marca można wziąć udział w licznych bezpłatnych wydarzeniach zaplanowanych m.in. w Warszawie, Krakowie, Trójmieście, Poznaniu, Toruniu, Szczecinie i Tychach.