×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rehabilitacja neurologiczna

prof. dr hab. med. Andrzej Kwolek

Definicja i obszar zastosowania

Rehabilitacja neurologiczna to złożone, wielospecjalistyczne postępowanie, często realizowane w sposób ciągły, a w ostrych chorobach i urazach ośrodkowego układu nerwowego prowadzone od pierwszej doby. Jest to dynamicznie rozwijający się dział rehabilitacji medycznej, który ze względu na nadrzędną (sterującą) rolę układu nerwowego można uznać za wiodący dla całej rehabilitacji. Wczesna rehabilitacja jest składową leczenia w udarze mózgu, stwardnieniu rozsianym, zapaleniu wielokorzeniowo-nerwowym, urazach czaszkowo-mózgowych, urazach rdzenia kręgowego, po operacjach guza mózgu, tętniaków oraz po leczeniu operacyjnym dyskopatii. We wszystkich innych chorobach neurologicznych u dzieci i dorosłych prowadzenie rehabilitacji jest niezbędne i w połączeniu z farmakoterapią daje najlepsze efekty. Dotyczy to mózgowego porażenia dziecięcego, przepukliny oponowo-rdzeniowej, dystrofii mięśniowej oraz innych miopatii, zespołu Downa, stwardnienia rozsianego, choroby Parkinsonapolineuropatii. W tych przypadkach rehabilitacja musi być prowadzona w sposób ciągły, często przez całe życie. Pacjenci z zespołami korzeniowymi, urazami nerwów obwodowych i porażeniem nerwu twarzowego wymagają rehabilitacji wczesnej, trwającej przeważnie kilka miesięcy.

Geneza, założenia i cele

Wielkie znaczenie rehabilitacji zostało docenione w okresie wzrostu zachorowalności na chorobę Heinego-Medina, częstych urazów rdzenia kręgowego, urazów czaszkowo-mózgowych i narastających zachorowań na udar mózgu, gdy okazało się, że wcześnie rozpoczęta rehabilitacja zwiększa szanse na przeżycie chorego i w istotny sposób wpływa na jakość życia w późniejszym okresie. Odkrycia dokonane w drugiej połowie XX wieku, zwłaszcza związane z plastycznością mózgu (możliwość powstania stałych zmian w mózgu niezależnie od wieku) wyraźnie zwiększyły zainteresowanie rehabilitacją neurologiczną.
Celem kompleksowej rehabilitacji neurologicznej jest przywrócenie pełnej lub możliwej do osiągnięcia sprawności fizycznej i psychicznej, zdolności do pracy i zarobkowania oraz zdolności do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym. U dzieci z wczesnym uszkodzeniem mózgu rehabilitacja połączona z działaniami edukacyjno-społecznymi zabezpiecza optymalny, możliwy do uzyskania rozwój, miejsce w rodzinie i społeczeństwie.

Opis

Optymalne efekty w rehabilitacji neurologicznej można uzyskać tylko poprzez prowadzenie jej przez wielospecjalistyczny zespół rehabilitacyjny, koordynowany przez lekarza specjalistę w zakresie rehabilitacji medycznej. W procesie rehabilitacji stacjonarnej (szpitalnej) obowiązuje badanie kliniczne przeprowadzone przez lekarza specjalistę, fizjoterapeutę, neuropsychologa (psychologa), logopedę i pracownika socjalnego oraz wspólne ustalenie rozpoznania i opracowanie programu rehabilitacji, który powinien być modyfikowany wraz z uzyskiwanymi efektami. Za leczenie farmakologiczne odpowiada lekarz specjalista. Udział innych lekarzy specjalistów (neurolog, internista, kardiolog, diabetolog, okulista) jest konieczny za każdym razem, kiedy pojawi się jakikolwiek problem zdrowotny.

W rehabilitacji neurologicznej istotną składową jest usprawnianie chorych (ćwiczenia fizyczne), w którym wykorzystuje się metody tradycyjne, specjalistyczne metody kinezyterapeutyczne, metody relaksacyjne oraz coraz szerzej wprowadzane metody instrumentalne (wykorzystanie przyrządów i aparatury). Metody są dobierane indywidualnie w przypadku każdego chorego, a efekty ich stosowania i ewentualne powikłania są stale oceniane i weryfikowane przez lekarza oraz fizjoterapeutę.

Usprawnianie pacjentów po udarze mózgu, urazach czaszkowo-mózgowych, po operacjach neurochirurgicznych rozpoczyna się już od pierwszej doby, nawet przy zaburzeniach świadomości. Pacjentów po złamaniach kręgosłupa z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, w sytuacji gdy złamanie jest stabilne lub ustabilizowane operacyjnie uruchamia się również od pierwszej doby, często z dodatkowym zabezpieczeniem przez odpowiednio dobrany kołnierz lub gorset ortopedyczny. Prowadzi się ćwiczenia bierne lub czynne w łóżku, sadzanie pacjenta, stawianie i naukę chodu. Początkowo wykorzystuje się proste ruchy powtarzane w ciągu dnia w krótkich seriach po 5–10, co 2–3 godziny, poprzedzone i zakończone ćwiczeniami oddechowymi, pod stałą kontrolą tętna, z zachowaniem kolejności od części bliższych do dalszych. Pozwalają one na utrzymanie pełnego zakresu ruchów, pobudzają krążenie krwi i stanowią ważną składową stymulacji mózgowia. Szczególnie ważne u pacjentów „leżących” są ćwiczenia kończyn dolnych bierne i czynne, gdyż oprócz farmakoterapii mają zasadnicze znaczenie w profilaktyce żylnej choroby zakrzepowej. W dalszej kolejności wydłuża się czas przebywania chorego poza łóżkiem, w pokojowym wózku inwalidzkim oraz przystosowuje go do spożywania posiłków w pozycji siedzącej i do wykonywania czynności samoobsługi. Równolegle prowadzi się naukę wstawania i siadania, stania z pomocą lub na stole do pionizowania oraz chodzenia, w celu przywrócenia prawidłowych reakcji postawnych i antygrawitacyjnych. Szybka pionizacja chorego wyzwala prawidłowe odruchy postawne, w następstwie czego choremu łatwiej wykonać wiele ruchów niemożliwych do wykonania w pozycji leżącej. Usamodzielnienie lokomocyjne nawet z pomocami ortopedycznym (laski, kule, chodziki) uważa się za sukces rehabilitacji, gdyż wpływa ono istotnie na jakość życia zarówno samego chorego, jak i jego opiekunów. Wraz z poprawą stanu ogólnego, chorego do programu usprawniania wprowadza się ćwiczenia grupowe na sali gimnastycznej oraz naukę chodu w różnych warunkach (korytarz, schody, ogród szpitalny). Pacjenci z zapaleniem wielokorzeniowo-nerwowym, nawet w okresie ostrym są również poddawani rehabilitacji, a konsekwentne jej prowadzenie w sposób ciągły stwarza szansę na pełny powrót do zdrowia. Dzieci z wczesnym uszkodzeniem mózgu, prowadzącym do rozwoju zespołu mózgowego porażenia, po stwierdzeniu uszkodzenia mózgu muszą być zaraz objęte kompleksową rehabilitacją uwzględniającą rozwój fizyczny (ruchowy), psychiczny i społeczny połączony z edukacją. W przypadku przepukliny oponowo-rdzeniowej, dystrofii mięśniowej czy innych miopatii, zespołu Downa, kompleksowa rehabilitacja musi być podejmowana jak najwcześniej i prowadzona konsekwentnie przez całe życie. U osób ze stwardnieniem rozsianym, chorobą Parkinsona, polineuropatią rehabilitacja jest niezbędną składową leczenia i powinna być prowadzona w sposób ciągły, często przez całe życie. Trzeba dodać, że poprzez rehabilitację nie potrafimy wyleczyć tych chorób, jednak wpływa ona na wydłużenie życia i poprawę jego jakości.

Ważną składową są zajęcia prowadzone w oddziale rehabilitacji w ramach terapii zajęciowej, ćwiczenia manipulacyjne i chwytne, które w połączeniu z ćwiczeniami całej kończyny górnej mają na celu przyspieszenie powrotu utraconej funkcji, większe usamodzielnienie chorego pomimo istniejącej dysfunkcji i zaburzeń poznawczo-behawioralnych, nawet z wyrobieniem umiejętności zastępczych. Zadaniem terapii zajęciowej jest przywrócenie pacjenta do aktywnego życia rodzinnego i społecznego. W tym celu prowadzona jest nauka higieny i pielęgnacji, ubierania i spożywania posiłków. Pacjentów uczy się też samodzielnego przyjmowania leków, korzystania z wolnego czasu, prowadzenia domu, reakcji na zagrożenie, funkcjonalnej komunikacji i aktywności społecznej. Z tych względów, tak rozumiana terapia zajęciowa powinna być kontynuowana po wypisaniu z oddziału rehabilitacji. Tak zwane metody specjalistyczne opracowane zostały przez kinezyterapeutów w ostatnich kilkudziesięciu latach i charakteryzują się specyficznymi koncepcjami teoretycznymi. Spośród nich najczęściej stosowane są metody Kabat-Keiser (PNF), Rood, NDT-Bobath i Brunnström. Każda z tych metod ma ograniczone możliwości i skuteczność, a żadna nie została udokumentowana w sposób ściśle naukowy i nie zyskała przewagi nad inną. Dlatego w trakcie kompleksowej rehabilitacji najczęściej wykorzystuje się tylko niektóre elementy poszczególnych metod, zawsze dobierając je indywidualnie dla chorego.

W metodach relaksacyjnych wykorzystuje się elementy psychoterapii, muzykoterapii, farmakoterapii i kinezyterapii w celu uzyskania relaksacji psychicznej i fizycznej całego ciała, a zwłaszcza mięśni z nasiloną spastycznością. Metody te ukierunkowane są na uzyskiwanie stanu optymalnego napięcia mięśni, czyli eutonii. Zależne jest to od dobrego współdziałania mięśni sprzężonych i scalonych ze sobą, układu autonomicznego regulującego szczególnie ważne dla pracy mięśni czynności układu krążenia i oddychania oraz przeciwstawnego unerwiania mięśni agonistów i antagonistów.

Już od kilkudziesięciu lat wprowadzane są do rehabilitacji neurologicznej metody instrumentalne, czyli takie, w których dotychczasową funkcję terapeuty przejmuje w części aparat, orteza, co może korzystnie wpłynąć na poprawę efektów rehabilitacji ciężko chorych pacjentów. Przykładem jest stosowana w nauce chodu i usprawnianiu funkcji ręki funkcjonalna elektrostymulacja (FES) za pomocą aparatu STEP oraz coraz szerzej wykorzystywane metody biologicznego sprzężenia zwrotnego z wykorzystaniem różnych aparatów, często z oprogramowaniem komputerowym. W tych metodach dąży się do rozszerzenia dopływu bodźców do mózgu poprzez uruchomienie innych możliwych do wykorzystania dróg i sygnałów (wzrokowe, słuchowe, węchowe, czuciowe, z błędnika). Uzyskiwane w badaniu elektromiograficznym (feedback EMG) manifestacje elektrycznej czynności mięśnia w formie wizualnej (zapis na oscyloskopie) i słuchowej (sygnały akustyczne) pozwalają uzyskać rozluźnienie mięśnia „spastycznego” i dowolne (kontrolowane) ćwiczenie mięśnia przez chorego, co stanowi dla niego ważny czynnik motywacyjny. Taka relaksacja pozwala również na prowadzenie ćwiczeń biernych przez fizjoterapeutę. Coraz częściej wykorzystuje się specjalne platformy hydrauliczne, tensometryczne i dynamometryczne do ćwiczeń równowagi w staniu i symetrycznego obciążania kończyn dolnych chorych pacjentów z niedowładem połowiczym spastycznym o różnej etiologii. Dzięki specjalnemu oprogramowaniu komputerowemu ćwiczenia są prowadzone w formie gier, a uzyskiwane efekty są stale dokumentowane, co jest istotne dla ćwiczącego i dla dokumentowania efektów.

W programie rehabilitacji niezbędne jest również prowadzenie psychoterapii indywidualnej lub grupowej i nauki mowy u chorych z afazją. Do rehabilitacji neuropsychologicznej pacjent kwalifikowany jest przez kompetentnego specjalistę logopedę, psychologa, lepiej neuropsychologa. Wymogiem jest ustabilizowany stan ogólny, brak zaburzeń świadomości, umiejętność współpracy i motywacja do programu terapii. W zakres rehabilitacji neuropsychologicznej wchodzi ustalenie diagnozy funkcjonalnej i wybór metod terapeutycznych, sformułowanie realnych celów z uwzględnieniem dynamiki procesu chorobowego oraz opracowanie propozycji postępowania w sytuacjach codziennych pacjenta. Wiąże się to z rehabilitacją społeczną, która u pacjentów z chorobami (zespołami) neurologicznymi jest szczególnie ważna. W pewnym stopniu jest to realizowane w ramach tzw. rehabilitacji środowiskowej, przez lekarza rodzinnego i pielęgniarkę środowiskową. Zasadniczą rolę spełniają jednak organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne, rodziców dzieci niepełnosprawnych, koła, stowarzyszenia i kluby (pacjenci ze stwardnieniem rozsianym, chorobą Parkinsona, po udarze mózgu, po urazie rdzenia, ADHD….) oraz inicjatywy różnych środowisk.

W procesie rehabilitacji chorych, zwłaszcza w okresie ostrym, z dobrym efektem stosuje się zabiegi fizykoterapeutyczne. Zawsze jednak stanowią one jedynie uzupełnienie programu usprawniania. Odpowiednio i indywidualnie dobrane do stanu chorego oraz wskazań, ułatwiają realizację programu kinezyterapii. We współistniejących zespołach bólowych wykorzystuje się zabiegi cieplne, kriostymulację, elektroterapię, magnetoterapię, promieniowanie laserowe i ultradźwięki. Odrębną grupę stanowią szczegółowo dobierane zabiegi elektrostymulacji, niezbędne w uszkodzeniach ośrodkowego lub obwodowego neuronu ruchowego. Stosowane są również masaże lecznicze klasyczne, podwodne, wirowe, pneumatyczne, które wpływają korzystnie na trofikę tkanek, napięcie mięśniowe oraz krążenie miejscowe krwi i chłonki. Powodują przesunięcie chłonki i krwi w naczyniach w kierunku dosercowym, likwidując zastoje i obrzęki. Są istotne w profilaktyce powikłań w układzie żylnym (obok profilaktyki farmakologicznej) i dramatycznej w skutkach zatorowości płucnej.

U większości pacjentów w procesie rehabilitacji konieczne jest zaplanowanie na początku pobytu w szpitalu niezbędnego zaopatrzenia ortopedycznego. Wykorzystuje się łuski na kończyny górne i/lub dolne, podwieszki, temblaki, aparaty stabilizujące kończyny lub zapobiegające przeprostowi bądź przykurczom w stawach, parapodia statyczne lub dynamiczne. Oprócz tego zapewnia się indywidualnie dobrane laski, kule łokciowe, trójnogi, czwórnogi oraz chodziki i podpórki do chodzenia albo wózki pokojowe. U części pacjentów konieczne jest zastosowanie obuwia ortopedycznego, które powinno zostać przepisane i szybko wykonane, aby można było jak najszybciej wykorzystać je do nauki (przyuczenia) chodu, jeszcze na oddziale.

U chorych z uszkodzeniem mózgowia, ze względu na ich często ograniczone możliwości, niezbędna jest edukacja rodziny. Udział czynny w (miarę możliwości) samego pacjenta oraz włączanie rodziny do rehabilitacji od samego początku pobytu pacjenta na oddziale zasadniczo wpływa na jej końcowe efekty. Ze względu na krótki pobyt na oddziałach i konieczność kontynuowania rehabilitacji w środowisku zamieszkania, edukacja pacjenta i rodziny ma pierwszorzędne znaczenie dla efektów krótkoterminowych i odległych, a zarazem ogromny wpływ na ostateczne rokowanie. Taka zasada postępowania jest obecnie zalecana przez wiodące ośrodki rehabilitacyjne krajowe i zagraniczne oraz przez towarzystwa naukowe. Na oddziale rehabilitacji neurologicznej członkowie rodziny w ramach nauki uczestniczą w pielęgnacji, prowadzeniu ćwiczeń indywidualnych, terapii zajęciowej i nauki chodu, dzięki czemu mogą kontynuować te zajęcia w domu. Biorą też udział w instruktażu indywidualnym przeprowadzanym przez członków zespołu rehabilitacyjnego oraz w szkoleniach ogólnych. Dotyczą one przyczyn i skutków zachorowań (udar mózgu, stwardnienie rozsiane, urazy), profilaktyki wtórnej, zaadaptowania mieszkania, uprawnień i możliwości uzyskiwania pomocy ze strony instytucji samorządowych, leczenia farmakologicznego, stylu życia oraz integracji społecznej. W zaleceniach podkreśla się znaczenie częstego powtarzania ćwiczeń i nauki czynności dnia codziennego, które są podstawą dalszego usprawniania.

W przypadku problemów z kontrolą funkcji zwieraczy pęcherza moczowego i odbytu wskazane jest regularne i częste chodzenie (doprowadzanie) chorego do toalety (np. co 2 godziny), nawet gdy nie odczuwa on parcia na mocz i ogranicza przyjmowanie płynów wieczorem. Szczególnie istotna jest edukacja w zakresie codziennej pielęgnacji; zaleca się korzystanie z prysznica jako bardziej bezpieczne niż kąpiel w wannie. Jeśli pacjent ma trudności z połykaniem i żuciem, trzeba dbać o to, by potrawy były miękkie i rozdrobnione. Do ust należy wkładać małe kęsy i po każdym karmieniu zwrócić uwagę, czy w jamie ustnej nie zostały resztki jedzenia. Każdy pacjent powinien mieć indywidualnie dobrany, ale i okresowo weryfikowany pomocniczy sprzęt ortopedyczny ułatwiający poruszanie się i wykonywanie podstawowych czynności życiowych.

Program rehabilitacji w szpitalu ustalony przez zespół rehabilitacyjny (kompleksowość) realizowany jest przez członków tego zespołu w szpitalu i okresowo weryfikowany z zaleceniami dotyczącymi ciągłości rehabilitacji. Rehabilitacja powinna być kontynuowana w miejscu zamieszkania (rehabilitacja środowiskowa), ambulatoryjnie lub w szpitalach uzdrowiskowych. W przypadku wielu pacjentów, np. po udarze mózgu, urazach mózgowia czy rdzenia kręgowego, konieczny jest tzw. nieprzerwany łańcuch opieki, czyli kolejne etapy rehabilitacji w miejscu zamieszkania, z zaangażowaniem opieki medycznej i środowiskowych służb socjalnych. Pacjent wypisany z oddziału kierowany jest do lekarza rodzinnego, który odpowiada za ciągłość rehabilitacji w miejscu zamieszkania. Do tego konieczne jest przekazanie z oddziału rehabilitacji rzetelnej, spełniającej wszystkie wymogi karty informacyjnej (wypisu) z ustalonym rozpoznaniem, stwierdzonymi zaburzeniami funkcji (stopień niepełnosprawności oceniany w skali Rankina, wskaźnika Barthel, skali EDSS i innych), programem rehabilitacji oraz zaleceniami dotyczącymi farmakoterapii i dalszego postępowania. Rolę kontrolną i doradczą odnośnie realizacji programu rehabilitacji w środowisku zamieszkania pacjenta może spełniać zespół tzw. rehabilitacji środowiskowej, przeważnie fizjoterapeuta i lekarz (świadczenie kontraktowane przez NFZ). Przy lekarzu rodzinnym coraz częściej powstają gabinety fizjoterapii, w których pacjent może kontynuować rehabilitację w środowisku. Pomocna powinna być również pielęgniarka środowiskowa mająca pewne uprawnienia dotyczące podstawowej kinezyterapii. W celu zapewnienia ciągłości rehabilitacji pacjent może być również kierowany do poradni rehabilitacyjnej, wojewódzkiej rehabilitacyjnej poradni konsultacyjnej, a niekiedy również do szpitala uzdrowiskowego w celu kontynuowania rehabilitacji w warunkach szpitalnych z uwzględnieniem klimatoterapii. Tworzenie lokalnych stowarzyszeń pacjentów z różnych grup chorób, ich rodzin i wolontariuszy (Klub SM, Klub Osób po Udarze Mózgu) jest cennym rozszerzeniem działań instytucjonalnych, gdyż stanowi wartościowe źródło wsparcia i porad dla samych pacjentów oraz ich opiekunów. Stowarzyszenia mogą również promować i opiniować inicjatywy związane z rehabilitacją na szczeblu lokalnym i krajowym.

W wielu ostrych chorobach układu nerwowego, a także u chorych po urazach mózgowia i rdzenia kręgowego, wczesna rehabilitacja połączona z doskonałą pielęgnacją daje chorym największe szanse na przeżycie poprzez eliminowanie groźnych dla życia powikłań (zapalenie odoskrzelowe płuc, żylna choroba zakrzepowo-zatorowa) i zminimalizowanie stopnia niepełnosprawności. Kompleksowość rehabilitacji neurologicznej zwiększa możliwość integrowania z rodziną i środowiskiem, pozwala na podejmowanie dodatkowych kontaktów, a w niektórych grupach chorób i po urazach (zwłaszcza rdzenia kręgowego) na kontynuowanie nauki nawet na poziomie wyższym, podejmowanie pracy zawodowej i aktywności sportowej na poziomie amatorskim szczebla krajowego i międzynarodowego (Stowarzyszenie Aktywnej Rehabilitacji, kluby sportowe). W chorobach mięśni, w tym w dystrofii mięśniowej, w mózgowym porażeniu dziecięcym, zespole Downa, stwardnieniu rozsianym, a nawet udarze mózgu, nie ma leków o udowodnionej skuteczności działania, a farmakoterapia ma przeważnie charakter objawowy. Wcześnie i systematycznie prowadzona rehabilitacja nie pozwala na wyleczenie, ale z całą pewnością zwalnia przebieg choroby, wydłuża życie i poprawia jego jakość.

Dowody naukowe

Obecnie w Polsce nie ma obowiązujących wytycznych dotyczących rehabilitacji neurologicznej.
Bardzo przydatne w rehabilitacji w udarze mózgu są wytyczne Grupy Ekspertów Sekcji Chorób Naczyniowych Polskiego Towarzystwa Neurologicznego opublikowane w suplemencie 1 Neurologii i Neurochirurgii Polskiej z 2012 roku (rozdział: Rehabilitacja po udarze mózgu).

W Postępach Rehabilitacji z 2004 roku ukazały się n/w wytyczne (zasady) dotyczące rehabilitacji w niektórych chorobach (zespołach) neurologicznych przyjęte na V Kongresie Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji:

  • Kwolek A., Drużbicki M., Przysada G.: Zasady rehabilitacji szpitalnej chorych po udarze mózgu. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 7-9.
  • Nowak E., Kwolek A., Drużbicki M.: Postępowanie rehabilitacyjne u chorych po operacyjnym leczeniu guza mózgu. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 11-13.
  • Kwolek A., Wieliczko E., Szydełko M., Zajkiewicz K.: Zasady rehabilitacji w stwardnieniu rozsianym. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 19-21.
  • Kwolek A., Szydełko M., Kołodziej K.: Wytyczne postępowania w zespole bólowym kręgosłupa szyjnego. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 23-26.
  • Kwolek A., Korab D., Majka M.: Rehabilitacja w zespołach bólowych dolnego odcinka kręgosłupa – zasady postępowania. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 27-31.
  • Wróbel B., Woźniak B., Kwolek A.: Zasady rehabilitacji w oddziale pacjentów z chorobą Parkinsona (zespołem parkinsonowskim). Post. Rehab. 2004, 18, 3, 37-38.
  • Kwolek A., Lenart-Domka E., Pacześniak-Jost A.: Zasady rehabilitacji osób z urazowym uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 43-46.
  • Kwolek A., Majka M., Korab D., Samojedna-Kobosz A.: Postępowanie rehabilitacyjne u chorych po urazach czaszkowo-mózgowych. Post. Rehab. 2004, 18, 3, 51-54.

Podręczniki:

  • Fizjoterapia w rehabilitacji neurologicznej. S. Lennon, M. Stokes. Red. wydania polskiego A. Kwolek. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2010,
  • Klinimetria w neurorehabilitacji. J. Opara. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012,
  • Fizjoterapia w neurologii i neurochirurgii. A. Kwolek. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012

Rozpowszechnienie

Tematykę rehabilitacji neurologicznej podejmuje od ponad 20-tu lat na corocznych sympozjach (kongresach) Polskie Towarzystwo Rehabilitacji.
Adres: Zarząd Główny PTReh, Klinika Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, 91-002 Łódź, ul. Drewnowska 75. www.ptreh.com e-mail: klinika@radlinski.pl
W 2012 roku zostało zarejestrowane Polskie Towarzystwo Rehabilitacji Neurologicznej.
Adres: ul. Mikołowska 72 b, 40-056 Katowice

16.10.2015
Wybrane treści dla Ciebie
  • Pacjent po amputacji kończyny – postępowanie i powikłania
  • Migotanie przedsionków
  • Wstrząśnienie mózgu
  • Jak oszacować u siebie poziom ryzyka sercowo-naczyniowego?
  • Padaczka
  • Endarterektomia
  • Rehabilitacja słuchu
  • Rehabilitacja głosu
  • Udar mózgu
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta